Eind oktober verscheen mijn recensie van ‘Wij zijn ons brein’ van Dick Swaab in het (laatste) Katern van het Nederlands Dagblad. Het staat volgens mij niet online (het ND, inclusief de site, is vorige week gerestyled en over drie weken is de site alleen nog tegen betaling te zien), dus zet ik het stuk ook even hier neer.

Dick Swaab: Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot Alzheimer. Uitg Contact, 2010, 480 blz, €24,95

Door René Fransen

Hoe dun kan een dik boek zijn? En hoe merkwaardig simplistisch kan een gelauwerde geleerde redeneren? Dat zijn de vragen die oprijzen na lezing van het boek ‘Wij zijn ons brein’ van de vermaarde Nederlandse hersenonderzoeker Dick Swaab. Met zijn meer dan veertig dienstjaren heeft Swaab, die vorig jaar afscheid nam als hoogleraar neurobiologie aan de Universiteit van Amsterdam, heel wat wetenschappelijke doorbraken op zijn rekening staan.

Niet de minste was het opzetten van de Nederlandse Hersenbank. Om meer te begrijpen van ziekten als Alzheimer, is het nodig voldoende hersenmateriaal te hebben van patiënten en gezonde ouderen. In de vroege fase van zijn carrière merkte Swaab hoe lastig dat was, dus begon hij de ‘Hersenbank’, waaraan mensen hun brein – of stukjes daarvan – kunnen doneren na hun overlijden. Het resultaat is een unieke en voor de wetenschap zeer kostbare verzameling.
Swaab heeft ook baanbrekend onderzoek verricht op het terrein van seksuele geaardheid. Hij toonde verschillen aan tussen mannelijke en vrouwelijke hersenen, maar liet ook zien dat homoseksualiteit in de hersenen is vastgelegd. Het leverde hem niet altijd even positieve reacties op – zelfs de homobeweging was er in eerste instantie niet blij mee, omdat hun geaardheid zou kunnen worden afgedaan als een ‘hersenaandoening’.

Het eigen onderzoek is een rode draad in het boek van Swaab, dat is onderverdeeld in zeer korte (sub)hoofdstukjes van een bladzijde of drie maximaal. Een gevolg, vermoedelijk, van het feit dat het boek mede is gebaseerd op columns die eerder in de NRC verschenen. Zulke hapklare brokken lezen prettig weg. Maar het is storend dat in veel van die stukjes dezelfde feiten keer op keer terugkomen. Dat je door ondervoeding van je moeder in de baarmoeder al een gestoorde hersenontwikkeling kunt krijgen, staat zes keer in het boek, steeds met dezelfde verwijzing naar onderzoek gedaan bij kinderen die kort na de Hongerwinter zijn geboren. Dat de foetus zelf meehelpt om de geboorte op gang te brengen, staat aan het begin en (in verkorte vorm) aan het einde van het boek uitgelegd.
 
De vele doublures beginnen al snel te irriteren. En dat is jammer, want Swaab heeft echt wel iets te vertellen. Hij schrijft wat ouderwets, een echte professor op zijn praatstoel. Babbelig, soms met wat zijpaadjes die strikt genomen overbodig zijn, soms wat veel vaktermen, maar zonder opsmuk, recht voor z’n raap. Swaab is in het algemeen nogal stellig. Ook daarin herken je de éminence grise die het allemaal heeft zien gebeuren en er het zijne van vindt. Maar hij doet dat vaak zeer boeiend, bijvoorbeeld in de beschrijving van de manier waarop het ongeboren kind zelf de bevalling stuurt, door het produceren van verschillende hormonen. De zware bevalling die vroeger werd gezien als oorzaak van aandoeningen als schizofrenie, blijken juist vroege symptomen te zijn van een hersenziekte bij het kind.
Een ongeboren kind kan ook al geluiden en smaken leren herkennen. Niet alleen de stem van de moeder, ook de herkenningstune van de soapserie waar zij tijdens de zwangerschap naar keek, blijkt in het geheugen van een pasgeboren baby te zitten. Maar verhalen als van de schilder Salvador Talie, die meende beelden van in de baarmoeder te hebben onthouden, verwijst Swaab naar het rijk der fabelen. Dat doet hij met meer hersenmythes, bijvoorbeeld het hardnekkige gerucht dat wij maar tien procent van ons brein gebruiken. Ook gaat hij uitgebreid in op verschillende vormen van coma en bijvoorbeeld het ‘locked-in syndroom’, waarbij een patiënt geen enkel contact meer heeft met het eigen lichaam, meestal door een hoge beschadiging van het ruggenmerg.

Zolang het over dit soort zaken gaat, de functie van hersengebiedjes en de beschrijving van allerhande patiënten, is Swaab boeiend en overtuigend. Maar wanneer Swaab grotere verbanden probeert te schetsen, is hij niet echt overtuigend. ‘Wij zijn ons brein’, is de titel van het boek. Swaab licht het toe: het brein stuurt ons gedrag. Vrije wil is niets meer dan een achteraf – door hetzelfde brein – geproduceerde illusie. Het bewustzijn hobbelt achter de feiten aan. De meeste eigenschappen – seksuele geaardheid, karakter, intelligentie – liggen bij de geboorte al vast. Daar valt niets meer aan te doen, aldus Swaab. Over de vrije wil zijn boekenkasten, misschien wel bibliotheken volgeschreven. En Swaab voegt er eigenlijk niets aan toe, hij citeert wat bekende werken en trekt conclusies zonder die echt stevig te onderbouwen. Het hoofdstuk over vrije wil is een onsamenhangende serie uitspraken en voorbeelden. Het betoog is voor zo’n eminent wetenschapper bedroevend dun.
Ook in het hoofdstuk over seksuele blijft Swaab oppervlakkig. Homo’s die proberen van geaardheid te veranderen worden steevast ongelukkig, zegt hij keer op keer. Maar al is er niets te doen aan seksuele geaardheid, pedofielen moeten dat natuurlijk wel doen. Swaab verwijst naar Canada, waar een uit vrijwilligers samengesteld netwerk pedofielen na vrijlating begeleid, wat de recidive doet afnemen. Maar hoe verhoudt zich dit met de onvrije keuze van seksuele voorkeur? Waarom is het schandelijk dat er pogingen worden gedaan om homoseksualiteit te genezen, maar mag je dat pedoseksuelen wel aan doen? Daar valt natuurlijk heel wat over te zeggen, maar Swaab doet het niet. Hier is zijn betoog weer te dun. Er is geen grijs, alleen zwart en wit. Dat kan aan de borreltafel, maar niet in een boek met heel wat meer pretentie.

Steeds wanneer Swaab zich buiten zijn directe vakgebied waagt, valt hij door de mand. Het thema ‘religie’ is ook een goed voorbeeld. Hij bestrijdt religie door te zeggen dat moraal gewoon via evolutie kan zijn ontstaan. Maar daarbij neemt hij als ‘opponent’ slechts een hoofdstuk uit ‘Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp’ het eerste boek dat Cees Dekker (in 2005) over Intelligent Ontwerp uitbracht. De veel uitgebreidere literatuur over religie, evolutie en moraal negeert hij.
Verder komt Swaab eigenlijk alleen met oude, veelgebruikte (en ook vaak weerlegde) argumenten tegen religie, waarbij hij vooral uit het boek  ‘God als misvatting’ van Richard Dawkins lijkt te putten. Hij noteert een lange lijst met negatieve gevolgen van religiositeit, zoals religieus geïnspireerd terrorisme, mensenoffers in de oudheid, weigering tot vaccineren of bloedtransfusie en eerwraak. Maar hij ‘vergeet’ dat ook niet-religieuze overtuigingen voor zeer veel ellende kunnen zorgen. Elders noemt hij wel de negatieve gevolgen van de ‘Grote Sprong Voorwaarts’ in China (een land waar hij milde sympathie voor uit als het gaat om het uitbannen van onwetenschappelijk bijgeloof), maar dat benoemt hij niet als een kwalijk gevolg van atheïsme. En een opsomming van de positieve gevolgen van religie, daartoe voelt hij zich ook niet geroepen.
Hij gaat ook met Dawkins mee in diens afkeer van ‘geloofsopvoeding’. Je moet kinderen niet leren wát te denken, maar hóe ze moeten denken. Dat die twee in het algemeen niet te scheiden zijn, wil er bij hem niet in. Net zomin als het feit dat een ‘godsdienstvrije opvoeding’ uiteindelijk ook een levensbeschouwelijke keuze is. Aardig detail: de ruimdenkende Swaab verbiedt studenten tijdens een practicum zichzelf te testen op een gen dat een verhoogd risico op Alzheimer kan voorspellen. “Dat leidt maar tot ongerustheid.”

In het laatste deel gaat Swaab in op zijn deelname aan het burgerinitiatief ‘Uit vrij wil’, dat een actie is begonnen om het zelfgekozen levenseinde mogelijk te maken. Een onderwerp dat duidelijk zijn hart heeft. In 2002, zo schrijft hij, heeft hij in de Gezondheidsraad (een adviesorgaan van de regering) al bepleit om een ‘uitburgeringscursus’ verplicht te stellen. Hierin zouden burgers bewust moeten nadenken over hun (zelfgekozen) levenseinde. Het voorstel heeft het niet gehaald. Je vraagt je ook af waarom iemand die zo voor keuzevrijheid is, een dergelijke ‘cursus’ verplicht zou willen stellen.
Swaab negeert in zijn enthousiasme over het zelfgekozen levenseinde alle – veelvuldige besproken – haken en ogen die hier aan zitten. Hoe vrijwillig is een keuze wanneer bijvoorbeeld sociale steun ontbreekt, of wanneer je het gevoel hebt je naasten tot last te zijn? Opnieuw: een flinterdun betoog. Met als merkwaardigste opmerking een zinnetje op de voorlaatste pagina van het boek. Nadat hij heeft vermeld dat het burgerinitiatief de naam ‘Uit vrije wil’ had gekregen schrijft hij: “Om geen problemen op een onjuist moment te veroorzaken, heb ik mijn mening dat de vrije wil een illusie is in die groep pas ingebracht op het moment dat de 40.000 handtekeningen die nodig waren om dit onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te krijgen, binnen waren.” Jammer, dat hij niet de intellectuele moed lijkt te hebben om zijn concept over vrije wil hier verder uit te werken.

Wanneer Swaab schrijft over hersengebiedjes of patiënten is hij boeiend en informatief. Maar zodra het gaat over grotere concepten als filosofie, religie of ethiek zakt hij genadeloos door het ijs. Een teleurstellende constatering over iemand, die toch een grote staat van dienst heeft. Van de 464 pagina’s tekst blijft, na schrappen van doublures en borrelpraat, te weinig over.

Please follow and like: