In de categorie warrig nieuws een bericht uit The Guardian, overgenomen door nu.nl. Een nieuw kleitablet, gedateerd rond 1700 voor Christus, beschrijft dat de ‘Ark van Noach’ rond was. Nu denk ik bij kleitabletten vooral aan Mesopotamië, en bij Mesopotamië denk ik niet aan Noach, maar aan Ut-napistim.
Wat is het nieuws? Het kleitablet is recent ontcijferd, en er staat een beschrijving op van het Mesopotamische zondvloedverhaal, waarbij de reddingsboot als volgt beschreven wordt:
“Wall, wall! Reed wall, reed wall! Atram-Hasis, pay heed to my advice, that you may live forever! Destroy your house, build a boat; despise possessions And save life! Draw out the boat that you will built with a circular design; Let its length and breadth be the same.” Kortom, lengte en breedte gelijk, en bovendien: cirkelvormig. Dus niet de vorm die de ark op menig schilderij heeft, namelijk bootvormig.
Even voor wie dit nog niet wist: de Mesopotamiërs kenden een zondvloedverhaal, als onderdeel van het Gilgamesh-epos, waarbij de goden, narrig door het lawaai dat de mensen maakten, besloten de gehele mensheid uit te roeien middels een zondvloed. Eén van de goden vond dat toch wat kort door de bocht en liet het verhaal ‘lekken’ via een droom aan een man (Ut-napistim), die daarin werd aangespoord een boot te bouwen. Met zijn hele familie en een groot deel van zijn bezittingen, benevens flink wat dieren van het veld en dieren van de steppe, stapte hij in de boot en overleefde de goddelijke aanslag op de mensheid.
De overeenkomst met het Bijbelse zondvloedverhaal is groot, de verschillen zijn dat ook. Net als de overeenkomsten in de Sumerische koningslijsten overeenkomsten vertonen met de lijsten van aartsvaders in Genesis. Die Sumerische koningen regeerden soms meer dan tienduizend jaar, maar de trend was naar steeds kortere perioden. Net als de leeftijden van de aartsvaders, die honderden jaren leefden, maar wel steeds korter.
Over de aard van die overeenkomsten en verschillen wil ik het nu niet hebben. Wat ik hier signaleer, is de warrige manier waarop dit nieuws de wereld in is gebracht. De Guardian kopt: Relic reveals Noah’s ark was circular, Newly translated tablet gives building instructions. Allereerst: het gaat hier niet om de ark van Noach, maar om de ark van Ut-napistim. Ten tweede: wat bedoelen ze met ‘de ark was rond’?
Impliciet zegt The Guardian dat de ark echt heeft bestaan, en die echte ark was rond. Dat is boeiend, want vermoedelijk zou de betreffende journalist dat desgevraagd ontkennen. Maar het bericht ‘de ark was rond’ is alleen nieuws, wanneer je uitgaat van een echte, historische ark. Een betere kop zou zijn: nieuw ontdekte versie van Mesopotamisch zondvloedverhaal beschrijft dat de reddingsboot rond was. Maar dat bekt niet. Dus wordt de link met het veel bekendere verhaal van Noach gelegd.
Dat laatste is tamelijk zinloos. Want er zijn heel veel verschillen tussen het Mesopotamische vloedverhaal en de beschrijving van de zondvloed in Genesis, niet in de laatste plaats waar het de beschrijving van de ark betreft. Genesis beschrijft een rechthoekige doos. De meeste schilderijen en plaatjes van de ark maken er een echte boot met voor- en achtersteven van, maar dat is een typisch geval van artistieke vrijheid. Ik herinner mij een uitspraak van Johan Huibers, de Nederlandse arkbouwer, dat hij de afgeronde voor- en achtersteven aan zijn ark heeft gezet als concessie aan de bezoekers, die een boot verwachten. Ik kan dat citaat nu even niet terugvinden.
Ik heb mijn Gilgamesh-vertaling er nog even op nageslagen (Herman Vanstiphout, SUN, 2001). Deze is gebaseerd op elf tabletten met ongeveer het hele epos, waarbij tablet XI de zondvloed beschrijft. En wat is hier de ‘bouwbeschrijving’?
De boot die je bouwt
Moet gelijke afmetingen hebben:
Zijn lengte en breedte moeten hetzelfde zijn.
Dek hem volledig af, zoals de Apsû.
(Tablet XI, verzen 28-31, blz 138).
Het voornaamste verschil met de tekst op het ‘nieuwe’ tablet, is de verwijzing naar een cirkelvorm. Is dit relevant? Een voetnoot van Vanstiphout bij vers 29 luidt: “Er is al veel inkt en inspanning besteed aan de precieze afmetingen en constructie van de ark. Ik denk niet dat dit een nuttige tijdsbesteding is […] Het bouwen van de ark is een literair gegeven, dat veeleer symbolische en verwijzende details bevat dan de aanduidingen hoe je zo’n schip moest bouwen.” En bij vers 31: “Hier begint het al: de Apsû is het water onder de aarde, het domein van (de god, rf) Ea. Natuurlijk wordt dat afgedekt, namelijk door de aarde. De vergelijking heeft niets van doen met een technische beschrijving van de constructie.”
Ik meen elders gelezen te hebben dat de Mesopotamische ark een kubus was, maar de beschrijving van Vanstiphout geeft geen hoogte. Wel blijken er zeven dekken te zijn, en de oppervlakte is 36 aren.
Grappig is, dat de noten van Vanstiphout en de stellige beschrijving van The Guardian van het nieuw tablet veel weg hebben van de discussies tussen creationisten en liberale wetenschappers. Daarbij neemt The Guardian (en daarmee ook nu.nl) de rol van de ‘litteralist’ aan, die probeert te ontdekken hoe de ware ark eruit heeft gezien. In dit geval: rond. Het is een rare manier van journalistiek bedrijven, die vooral ingegeven lijkt door sensatiezucht. Breaking news: de echte ark was rond! Maar voor hetzelfde geld hadden ze kunnen zeggen: Breaking news! Noach heet eigenlijk Ut-napistimn. Of: Dieren kwamen niet twee aan twee bij de ark!
De studie van oude teksten uit het Midden-Oosten heeft de afgelopen honderd jaar nieuw licht op Genesis geworpen. Maar wat The Guardian doet, creëert juist meer onduidelijkheid.
Een dergelijke merkwaardige manier van journalistiek gebruiken paste Ellen van Wolde toe in haar wereldwijd geciteerde uitspraak in Trouw “God heeft de wereld niet geschapen”.
Een uitspraak die ze helemaal niet hard kan maken met de door haar voorgestelde vertaling van het werkwoord “bara” met scheiden i.p.v. scheppen in de eerste zin van de Bijbel “In den beginne schiep God …”, en die ook helemaal niet blijkt uit haar inaugurele rede. Maar het bekt wel aardig.
Die affaire schoot ook door mijn hoofd tijdens het tikken van deze bijdrage. Met name de claim dat nu de ‘waarheid’ was gevonden. Ten Wolde stelde de ‘echte’ betekenis van de eerste zin van Genesis ontdekt te hebben, waarmee zij impliceert dat er maar één echte betekenis is. Wat – zeker voor een academicus – een aparte stellingname is.
(a) Ellen van Wolde is veel minder stellig dan in de kranten naar voren is gebracht. Ze heeft op basis van allerlei teksten uit het OT en daarbuiten een reconstructie gemaakt van het OT-ische wereldbeeld, en binnen dat kader stelt zij dat je bij de traditionele vertaling van “bara” als “scheppen” in Genesis vraagtekens kunt stellen. Zij heeft overigens nergens ontkend dat God de wereld niet geschapen heeft (heeft ze tijdens ons symposium nogmaals expliciet gezegd), maar ze stelt dat Trouw haar uit sensatiezucht gewoon allerlei zaken in de mond heeft gelegd. Wie haar oratie gelezen heeft, weet hoe voorzichtig zij de materie behandelt. Het blijft haar reconstructie en ofschoon zij zich daaraan committeert, is dat gewoon zolang haar ongelijk nog niet is aangetoond. Zo gaat dat met wetenschap.
(b) René stelt: “Grappig is, dat de noten van Vanstiphout en de stellige beschrijving van The Guardian van het nieuw tablet veel weg hebben van de discussies tussen creationisten en liberale wetenschappers.” Waarom zou dit zo zijn? Stel nu eens dat er morgen boven een krantenbericht staat: “Frodo had twee staartjes” omdat er nu tekeningen van Tolkien zijn gevonden waarop Frodo staat afgebeeld met twee Pippy-Langkous staartjes. Betekent dit dan dat de krant impliceert dat Frodo echt bestaat? Natuurlijk niet. Zowel Vanstiphout als The Guardian als Nu.nl blijven in hun berichtgeving over de ark gewoon binnen het verhaalkader. (Anders hadden we een tijd geleden de ouders van autistische kinderen allemaal voor naïeve gelovigen moeten uitmaken, toen zij stelden dat er ook bericht moet worden over het vertrek van Sinterklaas, en niet alleen over diens komst. Immers, Sinterklaas bestaat helemaal niet, hij kan aankomen noch vertrekken.) Natuurlijk speelt op de achtergrond van Nu.nl en The Guardian de discussie over literalisme wel mee, maar op zich hoeft iedere discussie over hoe de ark eruit heeft gezien of over wat voor verhaalelementen dan ook niet te impliceren dat men dergelijke verhaalelementen als “echt gebeurt” aanneemt.
Ha Taede,
Ik heb de oratie van Ten Wolde niet gelezen, maar geloof je direct. De vergelijking betreft dan ook de manier waarop dit nieuws is gebracht door ‘de media’.
Je tweede opmerking, daar ben ik iets minder zeker van. Ik denk eerlijk gezegd, dat daar door de betrokken journalisten überhaupt niet over is nagedacht. The Guardian en Nu.nl melden beide ‘de ark was rond’ en verhaspelen op onnavolgbare wijze de Mesopotamische beschrijving en Genesis. Dat is alsof ze een beschrijving van aardmannetjes bij Ronja de Roversdochter betrekken op het werk van Tolkien. Daarbij wordt onderzoeker Finkel geciteerd over de bootvorm van de ark, die niet in Genesis staat. Ik ga er overigens vanuit dat Finkel de beschrijving van de ark in Genesis kent.
In hun hele berichtgeving lijken zowel The Guardian als Nu.nl uit te gaan van een ‘echte’ ark, waarvan nu de vorm bekend is. Dat is gewoon slechte journalistiek.
Overigens, je moest eens weten wat voor discussies er binnen de kringen van Tolkien-liefhebbers zijn over bijvoorbeeld de vraag of de Balrog in Moria vleugels had. In mijn dagen als lid van het Nederlands Tolkien Genootschap Unquendor hadden we daarom een onderscheid tussen ‘Tolkienisme’ (studie van Midden Aarde als literair werk) en ‘Ardalogie’ (studie van Midden Aarde als bestaande wereld).
@ René, hoe denk jij eigenlijk over de historiciteit van het verhaal van Noach? groet, Pieter
Ellen van Wolde schrijft in haar oratie “onze conclusie is dat het woord bara. niet ‘scheppen’,
maar ‘scheiden’ betekent”.
In psalm 51:10 (of 12 in sommige versies) staat “Schep (bara) in mij een rein hart”. Hier kan “bara” duidelijk niet vertaald worden met “scheiden”. Ze had dus zoiets moeten zeggen als “in Genesis 1 kunnen we bara beter vertalen met scheiden”. Foutje, kan gebeuren.
Ze verwijst in haar rede duidelijk naar creationisten “Ik wil … aantonen dat verschillende
lezersgroepen, of zij nu creationisten of evolutionisten zijn, onrecht doen aan de tekst”. En “Trouw” citeert haar met “Arme Knevel. Al die strijd is voor niets geweest, want God ís helemaal niet de Schepper van hemel en aarde”. Trouw citeert haar ook met “Het traditionele beeld van God de Schepper is onhoudbaar. God schiep niet”.
Nu lijkt het mij dat het niet zo de stijl van Trouw is om zo maar wat op te schrijven, en ik heb tot nu Ellen van Wolde deze uitspraken nooit horen ontkennen. Maar we constateren hier een vermenging van wetenschap en journalistiek, en dat is in feite juist wat creationisten normaal gesproken doen. Creationisten doen systematisch uitspraken in de trend van “ze zeggen dat …” en dan krijg je beweringen over dat volgens de geologen de aarde miljoenen jaar oud zou zijn omdat het veel tijd vergt om de Grand Canyon op te vullen met sedimenten of om sedimenten te laten verstenen. Uitspraken, opgetekend uit een toeristenfolder of een lokaal huis- aan huisblad. Geen enkele geoloog zoiets zal durven te beweren.
Maar ja, als je dan zo een uitspraak van Ellen van Wolde leest, zowel die in haar oratie als die in Trouw: geen wonder dat creationisten wetenschappers niet serieus nemen.
@ Pieter: Ik heb mij daar niet grondig in verdiept. Er is geen enkele geologische aanwijzing voor een wereldwijde zondvloed. Hoe de bewijsvoering voor een lokale vloed is, weet ik eerlijk gezegd niet, dat lijkt mij zeker een optie. Wat je precies aanmoet met de veelheid van zondvloedmythen op aarde is ook een punt waar ik geen uitspraak over kan doen.
@Leon: je laatste zin is wat kort door de bocht. Je kunt niet de uitspraken van een of enkele wetenschapper(s) nemen als ‘pars pro toto’. Het geheel van de wetenschap is robuust, ondanks de missers die er regelmatig gemaakt worden.
Rene,
Het zijn de creationisten die enkele “wetenschappelijk” uitspraken zien als emblematisch.
En zeg nou eerlijk: over welke kennis beschikt een visboer uit Urk om verschil te maken tussen echte wetenschap, een populair wetenschappelijk programma of rare journalistiek? Ik begrijp die lui best. Nu moeten ze weer aanhoren dat de Ark rond was, het staat zelfs op esciencenews.com en thearchaeologicalbox.com.
Je hebt helemaal gelijk, Leon. Als wetenschapsjournalist ben ik natuurlijk bovenmatig geïnteresseerd in de manier waarop wetenschap ‘de massa’ bereikt. Daarom wind ik mij ook wat op over stukjes als ‘De ark is rond’.
Het frustrerende is, dat de meest simpele communicatie vaak het duidelijkst is. Dus zwart/wit werkt beter dan grijstinten. Schepping óf evolutie is eenvoudiger dan schepping én evolutie. En de simplistische boodschap van het creationisme werkt beter dan een complexer verhaal. Zeker als aan de andere kant van het debat het zwart/wit denken ook overheerst (bij mensen als Dawkins).
Terzijde: op de site van het NBG staan twee weerleggingen van Van Woldes beweringen:
http://www.bijbelgenootschap.nl/nieuws/art/hebraicus-martin-baasten-van-wolde-heeft-ongelijk/
@Taede: “Het blijft haar reconstructie en ofschoon zij zich daaraan committeert, is dat gewoon zolang haar ongelijk nog niet is aangetoond. Zo gaat dat met wetenschap.”
Als ik je goed interpreteer, draai je de zaken om. Het ongelijk van de traditionele interpretatie moet worden aangetoond. Als Van Woldes interpretatie hout snijdt, zouden we onze interpretatie aan moeten passen. Ik heb nog niet de indruk dat dit het geval is.
@ Cor,
Ik draai de zaken niet om. Van Wolde stelt dat de traditionele interpretaties niet kloppen. Zij draagt daar m.i. goede argumenten voor aan. Maar Van Wolde beseft ook dat haar reconstructie van de tekst, die dus tot een andere interpretatie aanleiding geeft, niet de absolute waarheid is, want dat kan in wetenschap simpelweg niet: nieuwe data kunnen tot nieuwe inzichten leiden. Dus blijft Van Woldes reconstructie staan totdat het ongelijk daarvan is aangetoond.
En of we de interpretatie moeten aanpassen – ik persoonlijk ben ervan overtuigd dat haar reconstructie erg sterk is, maar ik ben geen OT-icus. Het is nu nog te vroeg om te concluderen dat de bijbelinterpretaties moeten worden aangepast. De tijd zal het leren.
Ik denk bovendien dat die herinterpretatie wellicht niet radicaal zal zijn; de hoofdlijnen blijven gewoon overeind. Iedereen die een beetje theologie gelezen heeft, weet dat in het OT geen creatio ex nihilo te vinden is. Aan die opvatting zal dus niets veranderen.
Het zal echter wel het ongelijk van creationisten verder aantonen, omdat Van Woldes interpretatie overduidelijk laat zien dat de twee scheppingsverhalen van Genesis niet alleen het toen heersende wereldbeeld veronderstellen, maar ook onderstrepen. Genesis is in een polemiek met andere scheppingsverhalen verwikkeld, maar de continuïteit met het heersende wereldbeeld is ook heel duidelijk. Het enige aspect waar Genesis echt radicaal met andere toentertijd gangbare scheppingsverhalen breekt, is in de nadruk op de scheppende activiteit van JHWH als belangrijkste godheid en de mens die naar zijn evenbeeld wordt gescheiden/geschapen. De visie op de wereld (driedeling, ordening, etc.) blijft in hoofdzaak gelijk aan die van het Mesopotamische wereldbeeld. Nu is dit onder OT-ici ook allemaal wel bekend, maar Van Woldes interpretatie laat preciezer zien waar de continuïteit en discontinuïteit met andere scheppingstradities te vinden is.
Daarnaast, als je alle huidige bijbelcommentaren over Genesis naast elkaar legt, dan moet je ook concluderen dat er nog nooit consensus is geweest over de uitleg van bepaalde cruciale delen van Genesis. (Dat is één van de zwakheden van de theologie, dat ze zo moeilijk tot consensus kan komen, in tegenstelling tot de natuurwetenschappen en sommige andere geesteswetenschappen.)