Ter gelegenheid van de opening van het Logos Instituut heeft oudtestamenticus Mart Jan Paul een lezing gegeven over de ‘kosmologie’ van de Bijbel. Die is onder de titel ‘De aarde is niet plat in de Bijbel’ gepubliceerd in het Reformatorisch Dagblad.
In het stuk betoogt Paul dat alle beschrijvingen die een platte aarde suggereren (zoals verwijzingen naar pilaren waarop de aarde zou rusten, of de ‘hemelkoepel’ met zon, maan en sterren) feitelijk waarnemingstaal zijn. Net zoals wij nu zeggen dat de zon opkomt, terwijl de zon feitelijk zichtbaar wordt door de draaiing van de aarde, gebruikt de Bijbel deze gewone taal.
Paul zet zich af tegen commentatoren die stellen dat de Bijbelse kosmologie uitgaat van een platte aarde en wateren onder de aarde en boven de hemelkoepel. Hij bestrijdt dat het woord voor ‘hemelkoepel’ duidt op een hard object. Deze vertaling is volgens Paul geïnspireerd door een beschrijving in de Enuma Elish (een Babylonische tekst met onder meer een scheppingsverhaal).
De Israëlieten zouden volgens Paul niet zijn uitgegaan van een platte aarde. De Romeinen en Grieken wisten immers al dat de aarde een bol was, dus dat mensen ooit in een platte aarde geloofden is volgens hem een verzinsel. Zijn conclusie luidt:
‘Uit de bespreking van de argumenten blijkt dat de Bijbel geen verouderd wereldbeeld heeft, maar vooral de taal van de waarneming gebruikt. De Bijbel is niet geschreven in onze wetenschappelijke taal, maar wel van belang voor onze wetenschapsbeoefening.’
Op het stuk van Paul is wel het een en ander af te dingen. Allereerst, hij geeft geen enkel bewijs voor de stelling dat de Israëlieten wisten dat de aarde een bol is. Een verwijzing naar de Grieken en Romeinen is niet zo zinvol. Hun cultuur bloeide lang na het ontstaan van Genesis, zeker als Paul die legt voor de Bablyonische ballingschap.
Plat wereldbeeld
Terzijde: al zo’n 300 jaar voor Christus wist de Griek Eratosthenes een redelijk accurate schatting te maken van de omtrek van de aarde. Hoe, dat leest u in dit artikel met bewegende beelden van mijzelf in Karanis, een Romeinse nederzetting in Egypte.
Verder betoogt Paul eigenlijk alleen maar dat verwijzing naar een ‘plat’ wereldbeeld anders moeten worden opgevat. Het deel over water ‘onder de aarde’ begrijp ik niet helemaal. Paul zegt:
‘Aangezien de wateren in Egypte en in het Sinaïgebied zich op een lager niveau bevinden dan het land, liggen ze ‘onder’ de aarde, in de zin van: onder het niveau van het landoppervlak.’
Maar waar – behalve in een Nederlandse polder – vind je water dat zich bóven het landoppervlak bevindt? Al het water ligt onder het land, anders zou het een zee, meer of stroom zijn. Paul verwijst hier expliciet naar de ‘wateren in Egypte en in het Sinaïgebied’, alsof die een bijzondere eigenschap hebben. Of hij formuleert hier ongelukkig, of ik lees iets verkeerd.
Verder zijn er wel wat bewijzen gevonden die wijzen op een ‘plat’ wereldbeeld. Bij BioLogos is een zesdelige uiteenzetting van deze kosmologie te vinden. Die ga ik hier niet samenvatten, dus ik verwijs u graag naar hun website.
Correct
Nu kunnen we een lange welles/nietes discussie over dit onderwerp houden, maar mijn stelling contra Paul is wat simpeler en algemener: er is geen enkele noodzaak om een modern wereldbeeld te verwachten in de Bijbel. Immers, de tekst uit Genesis is al snel 3000 jaar oud, volgens Paul nog ouder. Het is dus niet raar dat de wereld nog wat anders bekeken wordt als nu.
De drang om te bewijzen dat de Bijbel wel degelijk een ‘correct’ wereldbeeld geeft, is volgens mij juist ingegeven door een zeer moderne denkwijze, namelijk dat alleen wat feitelijk waar is ook juist is. Wat er mogelijk ook onder ligt, is een aanname dat Adam als eerste schepsel ‘volmaakt’ was, en dat hij beschikte over een enorme hoeveelheid kennis die later verloren ging. Zo zou Adam zijn memoires hebben opgeschreven, die later zijn gebruikt in Genesis. Ik weet niet of deze gedachtegang ook door Paul wordt ondersteund, maar ik hoor dit met enige regelmaat van creationisten.
Wanneer de Bijbel spreekt van een aarde op pilaren, een onderwereld en schuren vol hagel is dat misschien deels beeldspraak. Maar zelfs al meenden de oude Israëlieten dat het echt zo was, dan nog zaten ze niet fout. Ze spraken simpelweg volgens de inzichten van hun tijd. En daar is niets mis mee. Feitelijk vecht Paul hier tegen windmolens, en dat is nooit handig.
Op 11 maart is Mart Jan Paul een van de sprekers op het EH symposium ‘Schepping en evolutie’. Andere sprekers zijn Henk Jochemsen, Chris Kruze Gijsbert van den Brink en Heino Falcke.
“Babylonian model of the universe” op Google Afbeeldingen geeft een reeksje ideeën over de platte aarde. Dit http://abyss.uoregon.edu/~js/ast123/lectures/lec01.html geeft een klein beetje uitleg, bijvoorbeeld: “However, while their record keeping was a novel technology for the time, and their system of stellar names and measurement system was passed onto later civilizations, the Babylonians never developed a cosmological model in which to interpret their observations.”
De beschrijvingen die de Babyloniers hadden waren erg goed. Op een Babylonisch spijkerschrift tablet van tussen 350 tot 50 BCE wordt de baan van Jupiter berekend: http://www.sciencemag.org/news/2016/01/math-whizzes-ancient-babylon-figured-out-forerunner-calculus
Nu was Jeruzalem Babylon niet, en er is geen sterrenobservatorium uit de Bijbel bekend. Het hele idee van een bolvormige aarde in de ruimte is in de Bijbel onbekend.
Gerdien
Ik heb het nog niet gehad over een bolvormige aarde , maar over een bolvormig uitspansel ipv een stolp.
De link die je geeft naar science geeft duidelijk aan dat de babyloniers niet naief waren. Zij zullen ongetwijfeld geweten hebben dat een simpel stolp model niet kon werken.
Ik vermoed dat iemand als John Walton die ongetwijfeld veel van de bijbel weet maar zoals hij zelf zegt geen kennis van natuurwetenschap heeft, zich dit soort problemen niet of onvoldoende realiseert.
Hoeveel plaatjes en tekeningetjes uit de de tijd van de babyloniers (b.v in kleitabletten ) zijn er van het stolp model ?
Plaatjes zoals bedacht door Alexandra Schober uit 1888 zijn niet echt overtuigend en bijzonder naief.
Als M.J Paul gelijk heeft dat het idee van een harde stolp helemaal geen algemeen idee was bij de Babyloniers dan kan Walton wel opnieuw beginnen wat betreft Gen1 .
@Andre,
“Hebben we verder nog problemen met seizoenen , waarbij je dus andere sterrenbeelden ziet.”
Met een (ja, bolvormige uiteraard) koepel rond een bolvormige aarde heb je nog geen seizoenen verklaard. Je zal daarbij ook de aarde om de zon moeten laten draaien, met ook nog eens een gekantelde aardas ten opzichte van de as van de baan van de aarde. Het is bepaald niet naief om deze reuzensprong van het voorstellingsvermogen niet te maken.
Overigens, de positie van sterrenbeelden verandert niet met de seizoenen. Ze komen alleen op een ander tijdstip op omdat we nu eenmaal om praktische redenen de klok gelijkzetten op de zon en niet op de sterren. Dat staat los van het aangehangen model, het is waarneming. Platte of bolle aarde maakt daarbij niet uit.
Voor een draaiende bolvormige aarde moet je nóg een reuzensprong van het voorstellingsvermogen maken: boven en beneden zijn relatieve begrippen (’s nachts vallen appels een andere kant op dan overdag).
Dat het platte-aardemodel problemen heeft is duidelijk (zoals die pilaren inderdaad). Maar het bolle-aardemodel heeft voor die tijd zulke bizarre aannames nodig dat je echt niet naief hoefde te zijn om het te verwerpen, of zelfs maar op het idee ervan te komen.
Ludo
“Ze komen alleen op een ander tijdstip op omdat we nu eenmaal om praktische redenen de klok gelijkzetten op de zon en niet op de sterren.”
Het heeft m.i niets met het gelijkzetten van klokken te maken. Wat je WAARNEEMT is dat de sterrenbeelden van b.v de dierenriem het hele jaar veranderen. (vanzelfsprekend omdat we overdag geen sterren waarnemen)
Wat betreft de dag is zon inderdaad het tijd bepalend middel, voor de maand de maan en voor het jaar de sterren en dan bijvoorkeur de zodiak sterren (dierenriem)
Stel nu dat men toen inderdaad meende dat er sprake was van een stolpmodel die onder een hoek van 30 graden met het aardoppervlak draaide (30 graden is ongeveer de hoek waaronder men in het middenoosten de poolster aanschouwt (dan loopt de stolp dus uit in een buis) In één dag/nacht draaide die buis dus een rondje . (Overigens is de aarde dan geen schijf maar ovaalvormig)
Wat gebeurt er dan met de buis als de sterren onder de horizon verdwijnen ? Als je zegt dat die buis gewoon onder de aarde doordraait dan is de stap naar een bolvormig heelal helemaal niet zo groot en met veel minder ongerijmdheden. (stel je maar eens voor hoe het hemelgewelf eruit zal zien in geval van een scheefstaande buis)
Ludo
Misschien ten overvloede: Niet de platte aarde is m.i hier het voornaamste probleem , maar het stolpmodel.
@André
Wat ik uit de eerste door mij genoemde website, de Biologos website etc lees, is eerder dat de Babyloniers wel voorspellingen deden van sterrenstanden etc, maar dit niet integreerden in een algemeen model. De datering van de berekeningen over Jupiter zijn zo laat – 350-50 BCE – dat ze waarschijnlijk uit de Hellenistische tijd dateren. Wat het wereldbeeld van Hellenistische Babyloniers was is me geheel onduidelijk, met keus tussen het oude Babylonische en het jonge Hellenistische.
Dat hemel geen “solid dome” was en er geen èchte pilaren onder de aarde werden verondersteld, vind ik toch wel goed beargumenteerd door André.
En natuurlijk was Jeruzalem iets heel anders dan Babylon. Maar Israel was een herdersvolk. En die herdertjes lagen vaak bij nà-hà-hàchte in het veld en de sterrenhemel met de daar voorlangs trekkende maan en planeten moet hun zeer bekend geweest zijn. Ook Job en Amos verwijzen naar sterrenbeelden. Amos was een schaapherder en Job had talloze kudden.
En Mozes had 40 jaar koninklijke Egyptische opleiding gehad en was ook nog 40 jaar schaapherder geweest. Hoe groot is de kans dat híj dacht de de hemel een “solid dome” was? Zou hij werkelijk Genesis geschreven of geredigeerd hebben met het idee dat de hemel een vaste koepel was, met sterren en zon en maan daar op geprikt? ?
En ook al dachten ze misschien dat de aarde een platte schijf was, in het scheppingsverhaal wordt totaal niet over de vorm van de aarde gerept, maar m.i. zeker ook niet over een vaste koepel.
“De drang om te bewijzen dat de Bijbel wel degelijk een ‘correct’ wereldbeeld geeft, is volgens mij juist ingegeven door een zeer moderne denkwijze…”
Misschien, maar ik zie ook een “drang om te bewijzen”, dat Genesis van een uiterst naief wereldbeeld uitgaat, wat volgens mij geen recht doet aan het begrip dat de mensen in het algemeen hadden, en het “vaste koepel met vaste hemellichamen” idee vind ik daar een voorbeeld van.
Dan nog iets, maar dat is een idee van mij persoonlijk. Zou er nu werkelijk niemand op het idee gekomen zijn dat de zon ’s nachts onder de aarde doorloopt? Je ziet toch nog een tijd zijn licht als die achter de horizon verdwenen is en ook zie je het licht ’s morgens eerder verschijnen dan de zon zelf. Dus ze moesten wel weten dat de zon achter de horizon nog cq. al aanwezig was. Is het dan werkelijk zo weinig voor de hand liggend dat de zon onder de aarde door ook een zelfde soort baantje trekt als boven de aarde, ook gezien het feit dat het ongeveer even lang nacht als dag is? Ook als is de aarde een platte schijf? En ook al bestond er geen moderne wetenschap?
@Andre,
“Wat je WAARNEEMT is dat de sterrenbeelden van b.v de dierenriem het hele jaar veranderen.”
Nee, wat je waarneemt is dat de ogenschijnlijke baan van de zon verandert met de seizoenen. De baan van de sterren verandert niet. Waarnemen kon men wel in bijbelse tijden neem ik aan, het probleem zat in de interpretatie.
Slapen doe je ’s nachts, dus daar zet je vanzelfsprekend je (biologische) klok op gelijk. Die klok is dus wel degelijk relevant en hij verschilt per jaar een dag met de ‘sterrenklok’. Daarom verschuift (maar niet heus) de Dierenriem met de tijd.
Overdag zie je inderdaad geen sterren, maar het bijbelse herdersvolk kon ongetwijfeld prima waarnemen hoe bepaalde sterrenbeelden in de loop van het jaar geleidelijk van zichtbaar (’s nachts) via steeds vager zichtbaar (schemering) helemaal onzichtbaar (dag) werden. Een bolle aarde verklaart die tijdsverschillen net zo min als een platte aarde.
Een bolle aarde verklaart geen seizoenen en heeft net als een platte aarde iets als pilaren (die inderdaad een draaiende koepel in de weg staan) nodig om niet te vallen.
Het gaat mij overigens nog steeds alleen maar om de veronderstelde naiviteit van gelovers in een platte aarde destijds, niet om de hemelmechanica zoals wij die nu zien.
wat je zegt over buis en ovaalvormig kan ik niet volgen.
Nog eens verder gedacht over Mozes. Hij is 40 jaar schaapherder geweest in Midian, van zijn veertigste tot zijn tachtigste jaar. Midian ligt iets ten zuiden van de 30e breedtegraad. Mozes, die met de kudden veel gezworven moet hebben – dat blijkt al uit het feit dat hij bij de berg Horeb terecht kwam in de Sinai woestijn – zal heel vaak de nachtelijke hemel met zijn sterren bewonderd hebben.
Ook al werd hij in alles geleid door God, hij moet, gezien de wijsheid, waarmee hij recht sprak tussen mensen, leiding gaf aan de exodus, de bouw van de tabernakel, de verdeling van de taken, de logistiek, volgens welke het volk zich na een tijd rust weer in beweging moest zetten en na een tocht zijn rustplaats weer moest innemen – een zeer intelligent en getalenteerd persoon zijn geweest. Het moet deze Mozes gedurende zijn 40 jaren omzwervingen als schaapherder in het land Midian, waar de sterrenhemel in al zijn helderheid en schoonheid niet verdoezeld werd door het valse licht van steden, industrieen, verkeers-en lantaarnlichten, beslist zijn opgevallen, dat een bepaalde ster (poolster) , die ongeveer 30 graden boven de horizon stond, nooit van positie veranderde, en dat bepaalde sterren (van de kleine beer, waartoe de poolster zelf behoort) kleine cirkels beschreven om de poolster, en dat andere sterren op grotere afstand, bv de grote beer, ook grotere cirkels beschreven om de poolster. En dat weer andere sterren – namelijk sterren die meer dan 30 graden in hoogte met de poolster verschillen – nog wijdere cirkels om die poolster beschreven, zo wijd, dat ze een tijd achter de horizon verdwenen, totdat ze een half uur later of een uur later of 3 uur later – afhankelijk van de afstand tot de poolster- op een andere plaats weer boven de horizon tevoorschijn kwamen. En nog verder en steiler naar boven kijkend, moet hij gezien hebben dat alle sterren cirkels beschreven, met de poolster als vast punt. En zich omdraaiend naar het zuiden moet hij gezien hebben dat ook daar de sterren cirkels beschreven, volkomen synchroon met de cirkels dichter bij de poolster.
En zoals hij begrepen moet hebben dat de sterren, die slechts een half uur achter de horizon verdwenen waren, niet weg waren, maar, slechts tijdelijk verborgen, hun baan gewoon voortzetten tot ze weer zichtbaar werden, zal hij, zonder veel te hoeven extrapoleren, ook heel gemakkelijk begrepen hebben, dat de sterren die langer weg bleven, vanwege hun grotere cirkels en die laten we zeggen om ’s avonds 8 uur verdwenen en ’s morgens om 6 uur, bijna aan de andere kant van de horizon weer tevoorschijn kwamen, ook niet weg waren, maar tijdelijk verborgen, totdat ze in hun baan weer tevoorschijn kwamen. Kortom Mozes moet in die 40 jaar beslist begrepen hebben, dat de sterrenhemel een bol is, die om de aarde draait en dat de sterren die die in het westen ondergingen onder hem door gingen in hun baan om in het oosten weer op te komen.
Dus wat die vaste koepel betreft, die slechts boven de aarde bestond, met daarop de hemellichamen, dat plaatje hoort beslist niet bij Mozes. En de pilaren m.i. ook niet. Hij kan zo niet gedacht hebben en daarom vind ik het onzin om dat met het scheppingsverhaal te verbinden. Dus voorzover het Mozes en Genesis betreft: Solid dome exit prullenbak!
Jaap
Je hebt het denk ik heel aardig verwoord, aan een dergelijk antwoord was ik wel begonnen maar ik zit wat krap in de tijd.
Ludo
De gedachte die je uit een aantal teksten kunt halen is dat de koepel (het hemelgewelf) uitgehamerd metaal is dat hard is als gegoten glas.
Stel je een platte aarde voor en teken een middenlijn. Daar waar de middelijn buiten de platte aarde steekt worden de scharnier punten voor de koepel. De koepel draai je nu scheef onder een hoek met 30 graden met de horizon. Wat gebeurt er nu ? Een deel van de koepel draait onder de horizon en een deel van de koepel komt omhoog. Maar nu sluit het deel dat omhoog komt niet meer aan de horizon. Die moet je dus ahw oplengen. Dan wordt het dus min of meer een buis die de aarde snijdt. Nu is het verder natuurlijk zo dat die buis niet de vaste grond snijdt van de aarde. Dat zou me een gepiep en gekraak gegeven hebben! Dus de koepel snijdt ergens de zee flink ver uit de kust. Welnu , hoe groter de koepel (uitlopend in een buis) hoe verder deze onder de aarde zal doordraaien onder de aarde. Vrijwel zeker dat de pilaren dus sneuvelen. 🙂
@Andre en Jaap,
Jullie gaan steeds niet in op mijn argument waarom je uit de bewegingen van de hemellichamen, die destijds ongetwijfeld prima waargenomen werden, de vorm van de aarde niet kan afleiden.
@Andre: waarom die scharnieren? Het uitspansel hoeft toch geen draaiingsas te hebben in het ‘aardvlak’? Stel je gewoon een scheefstaande pannekoek in een skippybal (het uitspansel) voor. (En of het nou een pannekoek of een oliebol is, beide hebben ondersteuning (pilaren) nodig om niet te vallen. Dat probleem treft beide modellen en hoeft dus in de afweging daartussen niet meegewogen te worden.)
@Jaap: Mozes had zijn schapen honderden kilometers van huis moeten weiden om een opvallende verandering van de sterrenbanen waar te nemen. Zo ver ging hij vast niet, en daarom valt hem geen naiviteit te verwijten indien hij een platte aarde verondersteld had.
Ludo
“Stel je gewoon een scheefstaande pannekoek in een skippybal (het uitspansel) voor.”
Dat is precies waar ik heen wilde. Vergelijk het nog eens met het plaatje van René en je ziet een enorm verschil. Het uitspansel zit nu ook onder de aarde. (het is immers uitgehamerd metaal ) Maar waar rusten de pilaren dan op?? Op de bol onder de aarde? En waar stond de bol dan op?
Dan wordt het plotseling begrijpelijk dat in Job staat dat de aarde opgehangen is aan het NIET.
Dit is echt een enorm verschil met het plaatje van René , en wat volgens John Walton het gangbare kosmolgisch wereldbeeld is van de Babyloniers.
Over het bolvormig zijn van de aarde heb ik het niet gehad. Maar met een bol hemelgewelf is die stap wel kleiner.
Als Abraham van Ur b.v naar Egypte gaat verplaatsen de sterren pakweg 5 graden van plaats , waarbij al duidelijk nieuwe sterrenbeelden te zien zijn
Men reisde in die tijd ook wel de Nijl af. Dat hield in dat je het hemelgewelf over een hoek van al gauw 10 graden of meer verschoven zag. Voor zover we weten was Erastosthenes de eerste die de omtrek van de aarde berekende. Maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat hij de eerste was die dacht dat de aarde bolvormig was.
Vermoedelijk was het de meeste zeevaarders bekend dat je van een boot eerst de mast of zeil zag en daarna pas de romp, zonder dat uit de verhalen van de bemanning kon worden afgeleid dat ze bijna over de rand van de aarde waren gevallen
Als je uitgaat van jouw skippy bal hemelgewelf zijn er dus diverse aanwijzingen dat de aarde bol was als je tenminste niet je hele leven op dezelfde plaats bleef wonen .
Je hebt gelijk, Ludo. Mozes kon niet weten, dat de aarde een bol was, althans niet uit het waarnemen van sterren. Hij kan heel goed aan een platte schijf gedacht hebben. Wel kon hij waarnemen, dat er geen vaste hemelkoepel was met vastgeprikt de zon en de maan daarop. En ook begrijpen dat sterren cirkels beschreven, die onder die platte schijf moesten doorlopen, om aan de andere kant ergens weer op te duiken. En dat de sterrenhemel dus een om de aarde draaiende bol was.
Hoe jij dat wil combineren met pilaren onder de aarde, begrijp ik niet. Lijkt me een sterk verhaal; althans voor Mozes, ook in zijn tijd.
Wat Andre hier boven schrijft over de bolvorm van de aarde schrijft, is ook het overwegen waard. Maar Mozes zal als herder wel niet zulke afstanden afgelegd hebben
@Jaap,
“Hoe jij dat wil combineren met pilaren onder de aarde, begrijp ik niet.”
Dat heb ik dan ook nergens willen combineren, integendeel! Ik gaf bij herhaling aan dat die pilaren een probleem vormen voor zowel een platte als bolle aarde, en je het pilarenprobleem daarom uit de vergelijking plat versus bol mag schrappen.
@Andre,
“Vergelijk het nog eens met het plaatje van René en je ziet een enorm verschil.”
Ik zie dat plaatje als prikkelende versiering van de blogpost en niet meer dan dat.
Jij wil het steeds over de hemelkoepel hebben, maar deze blogpost gaat over wel/niet platte aarde in de bijbel. Daar ging het mij om, die koepel is bijkomstig.
Ludo
Ik ben een tevreden mens als jij meent , als niet gelovige, dat een stolpmodel ongeloofwaardig is. Nu René , Cees Dekker , Knevel etc nog 😉
Zij zijn gecharmeerd van John Walton en die neemt die “prikkelende versiering” behoorlijk serieus.
Zie voor Walton b.v https://vimeo.com/78801392
Na 18 min zie je hoe Walton zich de kosmologie van de ouden voorstelt.
Let wel , ik denk dat Walton heel wat aardige dingen te vertellen heeft, maar zijn beeld van de platte aarde met stolp is naief . En de verdediging van platte aarde met stolp is min of meer de kurk waar zijn verhaal op draait.
Immers daarmee wordt van Genesis 1 de connectie met de fysische wereld vrijwel verbroken , en daarmee de wind uit de zeilen van het creationisme genomen .
@ René, Gerdien,
Jullie zullen het waarschijnlijk met mij eens zijn dat de Bijbelschrijvers in een schepping van hemel en aarde uit het niets in zes dagen geloofden. Zo staat het immers op het eerste gezicht beschreven in Genesis. Dus, wanneer zij over de schepping spraken, dachten zij waarschijnlijk aan een schepping zoals hierboven beschreven. Nu geloven jullie waarschijnlijk (call me if I’m wrong) dat de Bijbelschrijvers teksten over de schepping wel met die gedachte opschreven, maar dat de Bijbel daarom nog geen schepping in zes dagen léért.
Als we kijken naar het wereldbeeld van de Bijbelschijvers, durf ik precies hetzelfde te beweren. Wellicht dat de Bijbelschrijvers in een dergelijk wereldbeeld geloven, maar de Bijbel leert zo’n wereldbeeld niet.
@student: Onderschat het beschouwingsvermogen van de vaderen niet. Als diverse kerkvaders uit de 1e 4 eeuwen vanuit hun beperkte natuurbeeld heel duidelijk een ‘evolutionistische schepping’ aanhingen, waarom zouden de OT-schrijvers dat opeens niet kunnen hebben gedaan? Zij waren iig niet besmet met het sola scriptura-virus en konden Gods daden in de natuur lezen.