Ik heb even overwogen om een alleen een linkje te plaatsen naar dit filmpje (Atheists have no songs), maar laat ik dit jaar toch maar even met een wat serieuzere bijdrage beginnen. Het zijn twee stukken die eind december in het ND hebben gestaan. Het eerste is gebaseerd op de jaarlijkse ‘top-tien van doorbraken’ van Science, het tweede op een ranglijst met opvallende intrekkingen van artikelen, op een rijtje gezet door The Scientist.
Morgen verschijnt er trouwens een stuk van mij in het ND over de ‘doorbraken van het decennium’, die Science ook heeft gepubliceerd. Nog even een keertje terugkijken naar 2010 dus!

De betrekkelijkheid van doorbraken

Het is velen misschien ontgaan, maar in maart van het afgelopen jaar slaagden Amerikaanse onderzoekers erin om kwantumeffecten zichtbaar te maken. Volgens het wetenschappelijke tijdschrift Science was dit dé doorbraak van 2010. Kwantumeffecten treden normaal alleen op bij fundamentele kerndeeltjes. Die kunnen allerlei merkwaardige eigenschappen hebben, bijvoorbeeld dat ze in een ‘onbesliste’ staat verkeren, alsof een lamp zowel aan áls uit kan zijn. Of ze kunnen op twee plaatsen tegelijk zijn. Door een klein stukje metaal – zichtbaar met het blote oog – tot rond het absolute nulpunt af te koelen bleek het mogelijk dit zichtbare stukje materie met een fundamenteel deeltje in beweging te brengen. Voor natuurkundigen is dit uiterst bijzonder. Zij hopen dat de kwantumwereld op deze manier ingezet kan worden om nieuwe materialen te maken die in de ‘echte’ grote wereld iets kunnen betekenen. Al gaan zij er niet vanuit dat op deze manier mensen ooit op twee plaatsen tegelijk kunnen zijn.
Naast deze kwantumdoorbraak heeft Science nog negen wetenschappelijke ontdekkingen van 2010 opgesomd, al zijn die verder niet op volgorde geplaatst. De lijst bevat twee ontdekkingen die veel publiciteit hebben gekregen. De eerste ‘synthetische cel (eigenlijk een synthetisch genoom, alleen het DNA kwam uit het lab), gemaakt door onderzoeker Craig Venter, en het eerste genoom van een Neanderthaler dat werd ontcijferd. Minder publiciteit kreeg een medische doorbraak: twee middelen bleken de overdracht van het aidsvirus te kunnen verminderen. Een nieuwe techniek om stamcellen uit gewone cellen te maken (met zogeheten RNA-interferentie) haalt het rijtje ook. De overige vijf zullen bij het grote publiek nauwelijks bekend zijn, het zijn vooral voor onderzoekers belangrijke doorbraken.

De vraag is natuurlijk hoe belangrijk de ontdekkingen uit de top-10 echt zijn. Nobelprijzen worden vaak pas na decennia toegekend, omdat dan pas het belang van de vindingen blijkt. Er is al wat kritiek gekomen op de toekenning van de Nobelprijs voor Natuurkunde van 2010 aan de ontdekkers van grafeen: de stof heeft veel mogelijkheden, maar of die echt tot toepassingen zullen leiden is nog onzeker.
Om een idee te geven, vorig jaar maakte naast Science ook de Britse evenknie Nature een top-10. Beide lijsten bleken slechts één gemeenschappelijke doorbraak te hebben: de vondst van Ardi, voluit Ardipithecus ramidus, een fossiel dat volgens de vinders zo’n 3,2 miljoen jaar oud is en een voorouder van de mens zou zijn. Verder waren de twee lijsten compleet verschillend. Het kiezen van de belangrijke doorbraken is dus blijkbaar nogal subjectief. En het biedt geen garantie voor de toekomst: van veel van de overige 18 doorbraken uit beide lijstjes is dit jaar betrekkelijk weinig meer vernomen. De vorig jaar gerepareerde Hubble ruimtetelescoop stuurt nog trouw magnifieke foto’s van het heelal naar ons toe. En Science benoemde grafeen vorig jaar tot een van de doorbraken van 2009, dus dat bleek een goede keuze. Maar gentherapie bij hersenziekten is nog niet echt doorgebroken, al zijn er bij oogziekten wat veelbelovende eerste resultaten. Stamcellen die uit gewone cellen zijn gemaakt stonden vorig jaar ook in de top-10, al betrof het toen een andere techniek. Tot een echte doorbraak is het nog niet gekomen. Alleen in Azië bieden sommige instituten stamceltherapie aan, maar daarvan is niet aangetoond dat het werkt. Sterker nog, er zijn inmiddels enkele patiënten overleden na zo’n behandeling. Vorig jaar voorspelde Science dat in 2010 duidelijk zou worden of stamceltherapie zou helpen bij suikerziekte of Parkinson. Maar zover is het nog niet.

Fouten in de wetenschap

Wetenschappers zijn ook mensen. Ze maken fouten en sommige wetenschappers bedriegen de boel. En dan moeten gepubliceerde artikelen soms worden ingetrokken. The Scientist, een tijdschrift voor mensen uit de levenswetenschappen, heeft op haar website de tien meest spraakmakende gevallen van het afgelopen jaar op een rijtje gezet.
In februari kwam het medische tijdschrift The Lancet met misschien wel de meest spraakmakende correctie van de afgelopen jaren. Een artikel uit 1998 waarin een verband was aangetoond tussen het ontstaan van autisme en vaccinatie met het gecombineerde bof-mazelen-rode hond vaccin werd ingetrokken door de redactie. Naar aanleiding van dit artikel besloten veel ouders hun kinderen de BMR-prik niet te laten halen, vooral in Engeland, en dat  leidde tot een stijging van het aantal kinderen met bof en mazelen. Maar de studie bleek niet goed in elkaar te zitten. Het vaccin bleek veilig. Omdat de auteurs het artikel zelf niet wilden intrekken, heeft de redactie van The Lancet het uiteindelijk gedaan.
Ook pikant was het intrekken van een artikel van Marc Hauser, een prominente onderzoeker die zich bezighoudt met de evolutie van moraal. Dit jaar bleek dat de universiteit van Harvard, waar hij werkt, al drie jaar onderzoek doet naar aanleiding van beschuldigingen van oud-medewerkers. Hauser analyseerde het gedrag van apen om aan te tonen dat zij ook bepaalde vormen van moraal kennen. Maar zijn gepubliceerde waarnemingen bleken niet te kloppen met de video-opnames van apengedrag waar hij zich op baseerde. Tijdens het onderzoek kon Hauser gewoon doorgaan. Ook na het intrekken van een artikel, eerder dit jaar, heeft Harvard nog geen maatregelen genomen.
Bij een aantal ingetrokken artikelen bleken de resultaten van tijdelijke medewerkers (zogeheten postdoctorale onderzoekers) achteraf onjuist. Deze ‘postdocs’ vormen een kwetsbare groep in de wetenschap: ze werken zelfstandig op veelal kortlopende contracten. Ze moeten scoren om ergens een vaste aanstelling te kunnen krijgen. Dan is de verleiding om resultaten te verzinnen soms te groot.
Maar ook al gevestigde onderzoekers kunnen de fout in gaan. Een assistant-professor aan de universiteit van Harvard, die in 2008 nog door The Scientist was beschreven als een groot talent, bleek resultaten over haar werk met stamcellen te hebben verzonnen. Eén artikel is ingetrokken, wat een schaduw werpt over andere bijdragen die ze heeft geschreven voor toonaangevende tijdschriften.
De top-tien van ingetrokken artikelen laat zien dat leugens in de wetenschap uiteindelijk uitkomen, zeker waar het belangrijk onderzoek betreft. In dat geval proberen anderen er op voort te bouwen, waardoor ontdekking van de fraude onvermijdelijk is. Het laat ook zien dat de druk om te scoren voor een aantal onderzoekers te groot is. Het is net als met topsport: ook daar zorgt de drang om te winnen voor uitwassen zoals doping. Wetenschappers zijn net mensen.

Please follow and like: